Gerede Vakfı Bülteni, Sayı 23, Haziran 2018

Gerede'nin İklimi, Halk Takvimi ve Hava Durumuyla İlgili Atasözleri - Dr. Abdullah Demirci

(Gerede Vakfı Bülteni, Sayı 23, Haziran 2018)

Demirci, Abdullah; "Gerede'nin İklimi, Halk Takvimi ve Hava Durumuyla İlgili Atasözleri"; Gerede Kültür, Kalkınma ve Dayanışma Vakfı Bülteni (GERKAV) ; Haziran / 2018 ; Yıl : 23 ; Sayı : 23 ; Sayfa : 41

a) Gerede’nin İklimi

Gerede’de kışı soğuk, her mevsim yağışlı iklim türü tespit edilmiş olup, iklim özellikleri şöyledir:

Kışı soğuk; kış mevsimi ortalama sıcaklığı – 1.2 C, yazı serin; yaz mevsimi ortalama sıcaklığı 15.8 C’dir. Rasat kayıtlarında bugüne kadar karşılaşılan en yüksek sıcaklık değeri 33.2 C, en düşük sıcaklık değeri -25.2 C olmuştur.

Yılda ortalama 117 gün donlu geçer. Yılın en az 4 ayında ortalama sıcaklık 10 C ‘den fazladır. Yıllık ortalama yağış miktarı 657.2 mm olup yağışlar her mevsim görülür. Yağışın en az görüldüğü ay ağustos ayıdır. Maksimum kar kalınlığı 148 cm olarak kaydedilmiştir. Hâkim rüzgâr yönü batı (W)’dır.(1)

b) Halk Takvimi

Radyo, TV ve internetin olmadığı, teknolojinin gelişmediği dönemde çiftçi, hava durumunu tecrübeli kişilere danışarak öğrenirdi. Köylü (çiftçi) için hava durumu çok önemli idi. Tarımsal faaliyetler için hayati önem taşıyan bu takvime halk takvimi veya çiftçi takvimi denir.

Kasım günleri; çiftçiler seneyi ikiye ayırırlar. Kış günlerine; "Kasım", yaz günlerine de "Hızır" derler. Sonbahar ve kış mevsimleri kasım, ilkbahar ve yaz mevsimleri ise Hızır günlerini oluşturur. Kasım günleri 179 veya (Şubatın 29 çektiği artık yıllarda) 180 gün, Hızır günleri de yılına göre 185 veya 186 gün devam eder.

1 Kasım’dan 43 Kasım’a kadar geçen gün kışın ilk devresidir. 43 Kasım’da "Zemheri" başlar ve 84 Kasım’a kadar devam eder. Kış aylarının en şiddetli ve soğuk günleridir.

85 Kasım, "Hamsin" başlangıcı (halk dilinde "gücük aylar" da denir) 50 gün devam eder. Hamsin’in ilk 20 gününe "Pivrarlar" ve 15 gününe de "Cemreler" denir. Üçüncü cemre 119 Kasım’da sona erer. Cemreler de, havanın suyun ve toprağın ısınmaya başlamasıyla yaza ilk adım atılmış olur. Üçüncü Cemre’den 14 gün sonra Hamsin biter ve "Nevruz" başlar (ilkbahar başlangıcı) 16 gün devam eder. On yedinci gün Kasım 150'de üç elli olur ve "yerde, gökte kış kalmaz" denilir. Üç elliden 1 Hızır’a kadar 30 gün kalır ve yaza geçiş devresidir. 1 Hızır'da ise yaz başlamış olur.

Köylünün nazarında kış mevsimi 150 gün sürer. Bunu da şöyle hesaplar: Eski takvime göre 45 gün Kasım, 15 gün Gücük, 21 gün Cemre 9 gün Mart dokuzu, 15 gün de Hamsin sürer. Toplam olarak eder; 150 gün. Bu yüzden de, “Yüz elli, yaz belli “ diye yazın gelişini hesaplarlar.

45 günlük Kasım bazen karadan, şiddetli soğuk olmadan geçer. Esas kış zemheridir. Eskiden 45 günlük “zemheriye çıkardın mı, mal dışarıda kalsa ölmez” derlermiş. Bundan sonra artık havaların soğuğu azalır. Tıpkı 15 Ağustos’tan sonra ısının düşmesi gibi zemheriden sonra 15 günde (Gücük) karlı ve fırtınalı geçer. Eskiden gücük devenin kuyruğuna çıkarlardı. Bugünlerde, alçak yerlere, yağan kar doldurur.

1. Cemre havaya düşer. Yani hava ısınmaya başlar. 7 gün sürer.

2. Cemre suya düşer. 7 gün de bu sürer.

3. Cemre toprağa düşer.

Toprak ısınmaya başlar. Topraktan duman çıkar. Oldu 26 gün. 9 gün Mart dokuzu ise soğuk geçer. 135.gün 9. gün Nevruz’dur. Nevruzda havruz donar. Nevruzun gece olduğu zaman, Gerede’nin leylekleri mutlaka gelir. Ondan sonra yaz geldi demektir. Kış 150 gün olduğu için “üç elli, yaz belli” denmiştir. Ama yine de kar yağabilir. Nevruz’dan sonra yer (toprak) uyanır, yeşillikler ortaya çıkmaya başlar. 160.gün Geredeliler arpa ekmeye başlar Hıdrellez, günü o ilkbahar geldiği için eğlenceler tertip edilir. Yaylada 2- 2,5 ay durulur. Temmuz ortasına kadar yaylada kalınır, ekinler de olgunlaştığı için ekin zamanı köye dönülür. Köylüler Temmuz’un 20-25’inde ekinleri biçmeye başlarlar. Yani güz başlar.

Eylül, ekim ayında gelecek yılın buğdayı ekilir. Yine eylül, ekim aylarında sonbahar yağmurları başlar.

Gün dönümü 21 Haziran’dır. Bu tarihte tarlalar herk (nadas) yapılır. Tarlalar 2.defa sürülür. Tarlalar bir sene ekilir, bir sene nadasa bırakılır.(2)

c) Hava Durumuyla İlgili Atasözleri

Hava tahminlerinde cemrenin havaya, suya ve toprağa düşmesi ve düştüğü yeri ısıtarak yazın gelmesine işaret sayılır. Hesap edilen günlerden de Kocakarı soğukları, Leylek-Kırlangıç fırtınaları, Nevruz soğuğu; hatta halk arasında: "Nevruz'da havruz donar" tabirini kullanırlar. Havruz, eskiden çocukların beşiklerinde sübek-ördek (1) yerine kullanılan toprak kaptır. Hıdrellez; yaz başlangıcı, 6 Mayıs, Eyyam-ı Bahur; Ağustos ayındaki bunaltıcı sıcaklar, kasım günleri, zemheri günleri; şiddetli soğukların başlaması gibi özel günler vardı. Bu özel günler hesap edilir ve mal sahipleri bu özel günlere göre tedbir alırdı. Yazın buzlar erimeye ve parçalar halinde derelerden akan suların üzerinde akmaya başlayınca da: "Gemiler yürüdü, korkma gayri yaz geldi bundan sonra kış tutunamaz" denilirdi. Bu özel günlerle ilgili bazı atasözü ve deyimler(3):

Ağustosun yarısı yaz, yarısı kış.

Pivrar duru duru gıvrar.(Hamsin’in ilk 20 gününe pivrarlar denir.)

Zemherinin adı yavuz gücük aylar ondan domuz.

Kasım evden çıkma hısım.

Üç ellide yerde gökte kış kalmaz.

Üç elli yaz belli.

Akyel esmeye başladı gaylı kış tutunamaz.(Güneybatıdan esen rüzgar)

Kasım karadan zemheri aradan çıktı mı yaz geldi.

Akyel adama kar gibi, kışa kor (ateş) gibi. .(Güneybatıdan esen rüzgar hasta eder.)

Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.

Mart ayı dert ayı.

Zemheride tu dedüğün tükürük yere yapışu.

Kork nisanın beşinden, öküzü ayırır eşinden ya sıcaktan ya soğuktan.

Üç ellide arpa ya elde ya yerde.

Kış yağmayalı dul karılar mal sahibi oldu.

Bulutlar kıbleye öküzler zıplaya/ Bulutlar Gerede'ye al abanı, gir odaya. (Gerede merkezin güneyindeki köyler için, bulutların kıbleye gitmesinden havanın açılacağı, Gerede'ye gitmesinden de bozulacağı ve yağmur yağacağı tahmin edilirdi.)

Bulutlar Geyve’ye, öküzler zelveye, bulutlar kıbleye, öküzler zıplaya (Geyve: Sakarya’ya bağlı ilçe, zelve : boyunduruk)

KAYNAKÇA

(1)Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri

(2)Abdullah Demirci, Gerede-Birinci Avşar Köyü Monografisi,H.Ü.Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1998 (basılmamış)

(3)Yunus Baki Koçak, Nuh Tufanından Günümüze Türkler ve Samat Köyü Tarihi, Ankara 2006 s.30-31